الحاق موشکهای«خرمشهر» و «حاج قاسم/ پهپاد مهاجر۱۰ رونمایی شد
تاریخ انتشار: ۳۱ مرداد ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۵۲۳۹۵۶
پهپاد مهاجر ۱۰ با قابلیت ۲۴ ساعت پرواز مداوم در ارتفاع ۲۴ هزار پا و شعاع عملیاتی ۲ هزار کیلومتری، با حضور رئیس جمهور رونمایی شد.
به گزارش به گزارش امتداد به نقل از خبرگزاری مهر، حجت الاسلام سید ابراهیم رئیسی به مناسبت روز «صنعت دفاعی» ضمن بازدید از نمایشگاه آخرین دستاوردهای صنایع دفاعی کشور، از پهپاد «مهاجر ۱۰» با بیشینه مداومت پروازی ۲۴ ساعت در ارتقاع ۷ هزار متری و با شعاع عملیاتی ۲ هزار کیلومتری رونمایی کرد.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمیشوند!
بیشینه ظرفیت سوخت پهپاد «مهاجر ۱۰»، ۴۵۰ لیتر و بیشینه وزن محموله آن ۳۰۰ کیلوگرم است. حداکثر سرعت این پهپاد ۲۱۰ کیلومتر بر ساعت بوده و قابلیت حمل انواع مهمات و بمبهای قائم، الماس و دستواره را دارا بوده و مجهز به سامانههای جنگ الکترونیک و اشراف اطلاعاتی است.
همچنین در حاشیه بازدید از نمایشگاه آخرین دستاوردهای فناورانه و پیشرفته وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، دستور آغاز الحاق و واگذاری انبوه موشکهای راهبردی «خرمشهر» و «حاج قاسم» به نیروهای مسلح و نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را صادر کرد.
در این مراسم که با حضور وزیر دفاع و جمعی از فرماندهان نیروهای مسلح برگزار شد، رئیس جمهور ضمن گرامیداشت روز صنعت دفاعی و قدردانی از همه نیروهای پرتلاش صنایع دفاعی کشور گفت: امیدوارم تلاشهای همه ما باعث ارتقای بیش از پیش عزت، افتخار و اقتدار کشور شود.
رئیسی با رمز مبارک «یا حسین» دستور آغاز الحاق موشک راهبردی خرمشهر و حاج قاسم به نیروی هوافضای سپاه را صادر کرد.
موشک خرمشهر یکی از پیشرفتهترین موشکهای طراحی شده توسط متخصصان سازمان هوافضای وزارت دفاع است که برد آن ۲۰۰۰ کیلومتر بوده و مجهز به سر جنگی از نوع شدید الانفجار با وزن ۱۵۰۰ کیلوگرم میباشد.
این موشک برای ایجاد قابلیتهای تاکتیکی، به یکی از پیشرفتهترین موتورهای سوخت مایع تجهیز گردیده و به نحوی طراحی شده است و موتور در مخزن سوخت قرار گرفته که این امر باعث کاهش طول موشک به حدود ۱۳ متر شده است.
سرجنگی این موشک با طول حدود ۴ متر، یکی از بزرگترین و اثر بخش ترین سرجنگی های تولید شده میباشد که قابلیت حمل بیش از یک تن مواد ناریه داراست.
سرعت بالای اصابت سرجنگی به هدف، باعث میشود سیستمهای پدافندی دشمن، قادر به تشخیص و رهگیری و اقدام جهت انهدام سرجنگی را نداشته باشند.
تفاوت این موشک با سایر نسلهای قبلی خود تأمین دقت نقطه زنی در فاز میانی (پرواز بالای جو) میباشد.
الحاق موشک بالستیک راهکنشی (تاکتیکی) «قاسم» به نیروهای مسلح یکی دیگر از برنامههای بود که امروز توسط رئیس جمهور انحام شد.
موشک قاسم بود که بهیاد سردار شهید حاج قاسم سلیمانی نامگذاری شده است و در واقع آخرین محصول موشکی رونماییشده کشور در دسته موشکهای زمین به زمین بالستیک محسوب میشود.
این موشک دارای سوخت جامد ترکیبی است و بهصورت مایل پرتاب میشود. مشخصات کلی این موشک بهشرح زیر است:
طول: ۱۱ متر
جرم: حدود ۷ تُن
وزن: سر جنگی ۵۰۰ کیلوگرم
نوع سر جنگی: جداشونده و هدایتپذیر تا انتهای مسیر (قابلیت نقطهزنی)
سرعت ورود به جو: ۱۲ ماخ
سرعت اصابت به زمین: ۵ ماخ
برد: ۱۴۰۰ کیلومتر
این مشخصات، موشک قاسم را یک موشک قدرتمند نشان میدهد که سر جنگی آن قابلیت انهدام اهداف محافظتشده با سطوح مقاوم بتنی را نیز بهراحتی دارد. بهگفته مسئولان، بُرد این موشک قابل افزایش تا حدود ۱۷۰۰ الی ۱۸۰۰ کیلومتر است.
مشخصات ظاهری
موشک قاسم از یک مرحله پیشران سوخت جامد برخوردار است که در داخل بدنه استوانهای همچون سایر موشکهای بالستیک قرار گرفته است. بالکهای پایدارساز در انتهای بدنه و سر جنگی جداشونده مجهز به بالکهای کنترلی با قطری کمتر از قطر بدنه از دیگر شاخصههای این موشک است.
طول بدنه ۱۱ متری و قطر بدنه حدود ۸۵ تا ۹۵ سانتیمتری این موشک جدید آن را در رده موشکهایی با نسبت طول به قطر کمتر همچون موشک خرمشهر قرار میدهد. این عدد برای موشک قاسم در حدود ۱۱.۶ تا ۱۲.۴ قابل تخمین است.
کاهش نسبت طول به قطر موشک که به آن نسبت لاغری یا Slenderness ratio نیز گفته میشود، مزیتهایی برای صلبیت بیشتر سازه موشک و کاستن از کمانشهای موضعی (buckling) بههمراه دارد و در نتیجه میتوان برای رسیدن به قابلیتهای سازهای مشخص، تا حدودی وزن سازه را نیز کاهش داد.
نکته مهم دیگری که با نگاهی به منابع علمی میتوان دریافت، این است که موشکی با نسبت طول به قطر کمتر، برای پرواز در سرعتهای بالا مناسبتر است. البته قطر بیشتر سبب افزایش نیروی پسا در فاز اوجگیری نیز میشود که با پیشران قویتر قابل جبران است؛ پیشرانی که بدنه بزرگتر موشک جدید جای کافی برای قرار گرفتن آن را دارد.
موشک «قاسم» پس از قسمت پیشران، با یک بخش واسطه تطبیقدهنده قطر، به بخش سر جنگی متصل میشود. بهنظر میرسد علت استفاده از این بخش تطبیق قطر، مشابه علت بهکارگیری بخش مشابهی در موشکهای بالستیک «قیام» و «قدر» و «سجیل» باشد یعنی استفاده از یک سر جنگی موجود و عدم طراحی یک سر جنگی جدید با قطر مشابه موشک جدید.
در واقع، در صورت موجود بودن یک سر جنگی با قابلیتهای مطلوب عملیاتی، اساساً اقدام به طراحی جدید، سبب اتلاف منابع شده و در عوض استفاده از سر جنگیای که قبلاً طراحی، آزمایش و تولید شده است سبب کاهش قابل توجه هزینههای تحقیق و توسعه میشود.
نوک دماغه این سر جنگی که نوکتیز نیست و دارای زاویه انحنای زیاد است همچون موشکهای هایپرسونیک «ذوالفقار» و «دزفول» برای مقابله با گرمایش آیرودینامیکی با این زاویه ساخته شده و بهعلاوه از یک ماده فناشونده گرافیتی نیز در نوک آن استفاده شده است.
اندازهگیریها نشان میدهد که قطر قسمت پایه سر جنگی موشک «قاسم» مشابه موشک «ذوالفقار» است و این امر گمانه استفاده از همان سر جنگی را روی موشک جدید تقویت میکند، در غیر این صورت، لزومی نداشت قطر پایه سر جنگی از قطر بدنه کوچکتر باشد.
همچنین احتمالاً همچون سر جنگی موشک «ذوالفقار» یک رانشگر داخل سر جنگی قرار گرفته که پس از جدا شدن از پیشران مرحله اول بهکار میافتد. در تصاویر اصابت سر جنگی موشک «قاسم» بهنظر میرسد که این رانشگر هنوز در حال کار است.
شاخصههای جدید طراحی
بهخلاف تصور اولیه مبنی بر اینکه موشک «قاسم»، نمونه جدیدی از نسل فاتح است، اما افزایش قطر بدون افزایش قابل توجه طول که سبب تفاوت محسوس نسبت لاغری این موشک شده، اولین وجه تمایز آن با خانواده فاتح است، این در حالی است که در موشک «ذوالفقار» که نمونه بزرگتری از موشکهای فاتح است همراه با افزایش طول، افزایش قطر نیز رخ داده و در نتیجه نسبت طول به قطر تقریباً مشابه موشکهای فاتح باقی مانده است. دومین وجه تمایز طراحی موشک «قاسم» با نسل فاتح، اختلاف قطر پایه سر جنگی با بدنه اصلی موشک است که به آن پرداخته شد.
اما مهمترین وجه تمایز موشک «قاسم»، استفاده از یک طراحی جدید و تا حدود زیادی منحصر به فرد بین موشکهای بالستیک و آن هم استفاده از ۸ بالک ثابت پایدارساز در انتهای بدنه است.
در موشکهای خانواده فاتح، چهار بالک پایدارساز و چهار بالک مثلثی کوچکتر جلوی پایدارسازها، در حکم شناسنامه ظاهری این موشکها هستند. اما در موشک جدید از بالکهای مثلثی کوچک خبری نیست و تعداد بالکهای پایدارساز نیز از ۴ به ۸ عدد افزایش یافته است.
این امر قطعاً برای تأمین نیروی کافی برای پایدارسازی بدون افزایش بیشتر مساحت بالکهای پایدارساز صورت گرفته است، در واقع خود این بالکها نیز دارای طراحی مشابه نمونه مورد استفاده از نسل فاتح هستند که باز هم سبب کاهش زمان و هزینه توسعه موشک شده اما تعداد آنها و همچنین زوایای چیدهشدن آنها به دور بدنه متفاوت از قبل شده است که یک تغییر در طراحی بهشمار میرود.
استفاده از ۸ بالک پایدارساز در این رده از موشکها تقریباً منحصر به فرد است. با توجه به کاهش طول موشک و کاهش فاصله بالکهای انتهای بدنه با مرکز جرم، احتمالاً نیاز به سطح بیشتری برای پایدارسازی است اما متخصصان سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع بهجای افزایش مساحت بالکهای چهارتایی که هم مشکلات انبارداری، حملونقل و نصب موشک روی سکو را بهدنبال دارد و هم نیازمند صرف هزینه و زمان برای طراحی و شبیهسازی مجدد است اقدام به افزایش تعداد بالکها کردهاند.
ویژگیهای عملیاتی موشک قاسم
موشک «قاسم» پس از موشکهای «دزفول» با برد ۱۰۰۰ و «ذوالفقار» با برد ۷۰۰ کیلومتر، دوربردترین موشک بالستیک سوخت جامد تاکتیکی کشور است. (لازم به ذکر است که موشک دومرحلهای سجیل با برد ۲۰۰۰ کیلومتر در رده موشکهای برد بلند و راهبردی قرار میگیرد.)
در واقع صنعت دفاعی کشور مسیری را که با موشکهای «فاتح ۱۱۰» با برد ۳۰۰ کیلومتر، «فاتح ۳۱۳» با برد ۵۰۰ کیلومتر و سپس «ذوالفقار» با برد ۷۰۰ کیلومتر طی کرده است، امروز و در کمتر از ۴ سال پس از موشک «ذوالفقار»، با یک افزایش ۱۰۰ درصدی در برد ادامه داده است.
موشک «قاسم» با برد ۱۴۰۰ کیلومتر را میتوان اولین موشک بالستیک تاکتیکی و سوخت جامد ایرانی دانست که بهراحتی توان رسیدن به سرزمینهای اشغالی را دارد.
پیش از این، موشک «دزفول» با برد ۱۰۰۰ کیلومتر در صورت شلیک از برخی نقاط مرزی که خود مشکلاتی در زمینه عملیاتی بهدنبال داشت میتوانست برخی نقاط محدود در سرزمینهای اشغالی را هدف قرار دهد ولی امروز با موشک جدید «قاسم» بهراحتی میتوان از عمق بیشتری از خاک کشور، هر نقطه از سرزمینهای اشغالی را که محل استقرار صهیونیستها است با دقت کمنظیری هدف قرار داد.
شلیک از عمق مطمئن از داخل خاک کشور، امکان شناسایی موشک پیش از پرتاب را بسیار کاهش میدهد و همچنین فرصت کمتری به سامانههای دفاع موشکی دشمن برای واکنش احتمالی میدهد، اما در این مرحله نیز سر جنگی جداشونده موشک «قاسم» که بازتاب راداری بسیار کمتری نسبت به بدنه دارد و نیز سرعت بالای آن در ورود به جو، کار دفاع را برای سامانههای موشکی دشمن بسیار سخت میکند و ضریب موفقیت حمله موشکی را بهمیزان چشمگیری بالا میبرد.
لازم به ذکر است که اگر گمانهزنی انجامشده در این گزارش در مورد یکسان بودن سر جنگی موشک جدید با موشک «ذوالفقار» صحیح باشد، پس سر جنگی مورد استفاده در موشک «قاسم»، آزمون واقعی عملیاتی را نیز دو بار و در حمله به مواضع داعش در سوریه بهخوبی پس داده است.
دو نمونه آزمایشی از موشک شهید حاج قاسم که احتمالاً بر اساس اعداد ثبتشده روی بدنه به فروردین ۱۳۹۹ (تصویر بالا) و اردیبهشت ۱۳۹۹ (پایین) مربوط میشود
صرفنظر از امکان افزایش برد موشک «قاسم» به برد ۱۸۰۰ کیلومتر، این موشک با توجه به ابعاد و وزن بسیار کمتر نسبت به موشک «سجیل»، عملکرد تاکتیکی و لجستیکی بهتری نیز دارد که امر اختفای پیش از شلیک و سرعت بالاتر فرایند شلیک را بهواسطه عدمنیاز به عمود سازی موشک و تثبیت آن در این حالت به ارمغان میآورد. قابلیت هدایت سر جنگی تا نقطه اصابت بهواسطه بالکهای کنترلی آیرودینامیکی نیز امری تثبیتشده در این موشک است.
همانطور که اشاره شد، موشک «قاسم» بهواسطه سرعت بالای ورود به جو در مقایسه با موشکهای با برد مشابه و نیز سرعت هایپرسونیک ۵ ماخ در لحظه اصابت، شانس سامانههای دفاع موشکی دشمن را برای رهگیری موفق و انهدام خود بسیار کاهش داده است.
برچسب ها :این مطلب بدون برچسب می باشد.
منبع: امتداد نیوز
کلیدواژه: نیروهای مسلح سر جنگی موشک موشک جدید سوخت جامد موشک قاسم حاج قاسم بالک ها موشک ها
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را بهطور اتوماتیک از وبسایت www.emtedadnews.com دریافت کردهاست، لذا منبع این خبر، وبسایت «امتداد نیوز» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۵۲۳۹۵۶ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتیکه در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
سرنگونی پهپاد ۳۰ میلیون دلاری آمریکا توسط انصارالله یمن/ حمله موشکی به یک میدان گازی در شمال عراق/ تعویق دیدار بایدن و اردوغان در کاخ سفید/شلیک دو موشک در سواحل یمن به یک کشتی
بین الملل تابناک: سرنگونی پهپاد ۳۰ میلیون دلاری آمریکا توسط انصارالله یمن، حمله موشکی به یک میدان گازی در شمال عراق، تعویق دیدار بایدن و اردوغان در کاخ سفید، شلیک دو موشک در سواحل یمن به یک کشتی و ترس وزیر دفاع آمریکا از توان تسلیحاتی ایران، از مهمترین خبرها و رویدادهای منطقهای و بین المللی در ۲۴ ساعت گذشته بوده اند.
سرنگونی پهپاد ۳۰ میلیون دلاری آمریکا توسط انصارالله یمن
بامداد شنبه شب، نیروهای مسلح یمن، سرنگونی پهپاد «امکیو-۹» متعلق به ارتش آمریکا در آسمان استان صعده در شمال یمن را سرنگون کرد.
نیروهای مسلح یمن اعلام کردند، این پهپاد حین انجام مأموریت خصمانه خود با موشک مناسب که به نام آن اشاره نشده هدف قرار گرفته شد.
در ادامه بیانیه ارتش یمن آمده است، یک کشتی نفتی انگلیسی به نام (ANDROMEDA STAR) در دریای سرخ نیز با موشک دریایی مناسب هدف حمله قرار گرفت.
یحیی سریع، سخنگوی نیروهای مسلح یمن همچنین اعلام کرد که این سری از عملیات برای یاری ملت مظلوم فلسطین و نیز حمله آمریکا و انگلیس به کشورمان صورت گرفته است.
در پایان این بیانیه نیز تأکید شده که عملیات نظامی ارتش یمن تا شکسته شدن محاصره غزه و توقف حملات به آن ادامه خواهد یافت.
ساعاتی پیش بود که یک مقام آمریکایی به شبکه «سی بی اس» این کشور، سرنگونی پهپاد ارتش ایالات متحده در سواحل یمن را تأیید کرد.
این مقام آمریکایی البته اشارهای به علت سرنگونی نکرد و نگفت به دلیل نقص فنی بوده یا هدف حملات ارتش یمن قرار گرفته است! این پهپاد ساخت جنرال اتمیکس است که بالغ بر ۳۲ میلیون دلار قیمت دارد. پیش از این، نیروهای مسلح یمن در ماه نوامبر هم یک پهپاد از همین نوع را شکار کرده بودند.
حمله موشکی به یک میدان گازی در شمال عراق
حمله ساعاتی پیش به میدان گازی در سلیمانیه در کردستان عراق، چهار کشته بر جای گذاشت.
دولت محلی کردستان عراق ضمن تأیید این حمله به میدان گازی «کورمور» در استان سلیمانیه در شمال عراق، اعلام کرد که در این حمله چهار کارمند خارجی که به تابعیت آنها اشاره نکرده، کشته شدند.
دولت کردستان عراق به شمار زخمی های احتمالی و عامل این حمله موشکی هیچ اشاره ای نکرده است.
ساعاتی پیش بود که منابع امنیتی در تشریح حمله به میدان گازی شمال عراق گفتند: میدان گازی «کورمور» در شهر «چمچال» در استان سلیمانیه با موشک کاتیوشا مورد حمله قرار گفت و شماری کشته و زخمی بر جای گذاشت.
منابع امنیتی به شمار کشته ها و زخمی ها اشاره نکردند.
وزارت نیروی عراق نیز در این باره گزارش داد که به دنبال حمله به میدان گازی «کورمور» در استان سلیمانیه، خدمات پمپ بنزینهای این منطقه متوقف شد.
دولت اقلیم کردستان عراق، ساعتی پیش نیز در این باره اعلام کرد، در نتیجه حمله به میدان گازی کورمور در سلیمانیه، انتقال ۲ هزار و ۵۰۰ مگاوات ساعت برق به منطقه متوقف شده است، در حالی که مقامات شهرداری چمچمال ـ که محل حمله موشکی بوده ـ در این باره اعلام کردند: این حمله با یک پهپاد انجام شد که به ساختمان در حال ساخت داخل میدان گازی کورمور اصابت کرد.
تعویق دیدار بایدن و اردوغان در کاخ سفید
رویترز به نقل از یک مقام مطلع کاخ سفید اعلام کرد که دیدار از پیش برنامهریزی شده جو بایدن، رئیسجمهور آمریکا و رجب طیب اردوغان، رئیسجمهور ترکیه در ماه آتی میلادی به تعویق افتاده است.
این مقام کاخ سفید در این رابطه گفت: ما مشتاق بازدید رئیسجمهور اردوغان از کاخ سفید در زمانی که برای طرفین مساعد باشد، هستیم. ما نتوانستیم برنامههایمان را تطابق دهیم و نمیتوانیم در این زمان هیچ برنامه دیداری را به شما اعلام کنیم.
مطابق با گزارشها، ایالات متحده پیشتر از اردوغان دعوت کرده بود تا در نهم ماه می به ترکیه سفر کند.
جان کربی، هماهنگکننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید، روز پنجشنبه اعلام کرده بود که جو بایدن هماکنون هیچ برنامهای برای دیدار با رجب طیب اردوغان ندارد.
کربی در رابطه با سفر احتمالی اردوغان به واشنگتن و بازدید از کاخ سفید گفته بود: هنوز هیچ برنامه خاصی برای بازدید رئیسجمهور اردوغان وجود ندارد و من هیچ نظر خاصی در این رابطه ندارم.
شلیک دو موشک در سواحل یمن به یک کشتی
آژانس «عملیات دریایی انگلیس» (UKMTO) اعلام کرد: روز جمعه، یک کشتی در نزدیکی سواحل یمن، هدف دست کم دو موشک قرار گرفت و آسیب دید.
این آژانس امنیت دریایی گفت که این حادثه در نزدیکی سواحل بندر «مخا» در یمن رخ داد و تاکنون کسی مسئولیت آن را بر عهده نگرفته است.
این آژانس در شبکه اجتماعی ایکس نوشت، حمله اول انفجاری در نزدیکی این کشتی رخ داد که خدمه کشتی آن را احساس کردند.»
بر اساس این گزارش، به نظر میرسد حمله دوم با دو موشک انجام شد که خساراتی به کشتی وارد کرد.»
پیش از آن، شرکت امنیت دریایی «آمبری» انگلیس گزارش داده بود که حملهای در سواحل مخا رخ داده است.
این شرکت با اعلام اینکه «سه موشک مشاهده شده است» افزود: یک تانکر حامل پرچم پاناما، نزدیکترین کشتی به این موشکها بوده است. این کشتی پیشتر تحت مالکیت انگلیس بود و در نوامبر ۲۰۲۳ مالکیت آن تغییر کرد.»
آمبری اعلام کرد، این کشتی در حال حاضر در «سیشل» ثبت شده و در زمینه «تجارت مرتبط با روسیه» فعالیت میکند و از «پریمورسک» روسیه در حال حرکت به «وادینار» در هند است.
هراس وزیر دفاع آمریکا از توان تسلیحاتی ایران
لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا روز جمعه در هراس از توان موشکی و پهپادی ایران و با نادیده گرفتن عملیات وعده صادق و حمله به رژیم صهیونیستی مدعی شد که ایران باید سیستم های تسلیحاتی خود را بررسی کند.
به گزارش "آناتولی" آستین با نادیده گرفتن موفقیت عبور موشک های ایران از لایحه های پدافند هوایی رژیم اسرائیل ـ که ادعای غیرقابل نفوذ بودن آن را داشت ـ به خبرنگاران گفت: از این حمله درس زیادی آموخته شده است.
وی ادعا کرد: آنها از مهمات زیادی استفاده کردند و هدف آنها تحمیل خسارت قابل توجه در اسرائیل بود.
آستین در ادامه ادعاهای خود گفت: ایران باید کارآمدی سیستم های تسلیحاتی و برنامه ریزی خود را بررسی کند. فکر می کنم اسرائیل نشان داده است که توانایی قابل توجهی برای دفاع از خود دارد.